LENFODEM

Lenfodem Nedir?
Nasıl Oluşur?
Belirtileri
Tanı Yöntemleri
Tedavi Seçenekleri
Kimler Risk Altındadır?
Lenfodemin Komplikasyonları
Önleyici Tedbirler Nelerdir?
Aralıklı Basınç Uygulamasının Önemi

Lenfödem, lenfatik (akkan) sistemdeki bozukluktan dolayı dokulardaki lenf sıvısının boşaltılamaması sonucu dokularda birikmesi nedeniyle, ilgili vücut bölgesinin (genellikle bacaklar ve kollar) şişmesidir. İki çeşit lenfödem vardır. Primer (birincil) lenfödem lenf sisteminin genetik olarak bozuk olmasından kaynakalanır (lenf damarları doğuştan az gelişmiştir veya hiç yoktur). Sekonder (ikincil) lenfödem ise lenf sisteminin cerrahi, radyasyon tedavisi, felç, enfeksiyon ve çeşitli iltihabi durumlar veya diğer bazı sebeplerle hasarlanmasından veya kesintiye uğramasından kaynaklanır. Parazitlerin neden olduğu filariazis ve meme kanserinin tedavisinde uygulanan ameliyat ve radyasyon tedavisi sonucu gelişen lenfödemler sekonder lenfödeme örnektir.

LENFATİK SİSTEMİN İŞLEVİ
Lenfatik sistem, dolaşım sisteminin iki ana bileşeni olan atardamar ve toplardamar sisteminden farklı olarak dokulardaki lenf sıvısını taşır. Lenf sıvısının 4 bileşeni vardır: protein, su, ölü hücreler ve toksinler, ve bazı yağlar. Kanda bulunana protein miktarının yaklaşık yarısı ve kan akımından sızan 1-2 litre su lenfatik sistem vasıtasıyla kan dolaşımına geri döndürülür. Lenfatik sistem bu sıvıyı yeniden kan dolaşımına taşıyamazsa sıvı dokularda (örneğin bacaklarda ve kollarda) birikir ve bu da şişkinliğe neden olur. Vücudun çeşitli bölgelerinde (örneğin kasıklarda ve koltuk altlarında), lenf sıvısının akım yolu üzerinde bulunan lenf bezleri bir filtre görevi yaparak lenf sıvısının kana karışmasından önce ölü hücreleri, kanser hücrelerini, bakterileri ve toksinleri süzer ve temizler.

LENFÖDEM NASIL OLUŞUR?
Lenfatik sistem, doğuştan anormal olarak gelişmişse veya sonradan hasarlanırsa ve kesintiye uğrarsa proteinden zengin sıvı dokularda birikerek uzun süreli şişliğe neden olur. Bu da ilgili vücut bölgesinde damar büyüklüğü ve miktarında artışa ve dolayısıyla kan akımında artışa neden olur. Bölgede biriken proteinden zengin sıvı, artmış kan akımından kaynaklanan ısı artışı ile birlikte bakterilerin üremesine bir ortam oluşturarak ciddi bir problem olan enfeksiyona zemin hazırlar. Bu enfeksiyonlar da lenfatik sisteme ilave bir yük oluştururarak durumu daha da kötüleştirir.

LENFÖDEMİN BELİRTİLERİ
Lenfödemin en sık karşılaşılan belirtisi tutulan bölgede gerginlik ve şişliktir. Bu bulgular genellikle taraflıdır ve asimetriktir. Diğer bir belirti ise eklemlerde hareket kısıtlılığı ve ağrıdır; bazen yanlışlıkla artrit (eklem iltihabı) tanısı konulur.

Lenfödemin belirtileri 3 evre halinde tedricen ilerler. Evre 1 geriye dönebilir lenfödemdir. Bu evrede şişmiş olan kol veya bacak basitçe yukarı kaldırmakla bir süre sonra genellikle ödem ortadan kalkar. Ayrıca deri üzerine bastırmakla çukur oluşur. Evre 2 kendiliğinden geri dönemeyen lenfödemdir. Bu evrede deride fibröz dokuda artış ve ilerleyici katılaşma vardır. Sık enfeksiyonlar ve şişlikte artma olabilir. Üzerine bastırıldığında deride çukur oluşmaz. Bu evrede ilgili uzvun basitçe yukarı kaldırılmasıyla ödem gerilemez. Evre 3 elefantiazis (fil hastalığı) olarak adlandırılır. Bu son evrede kol veya bacak bir sütun halini alır ve örneğin diz eklemi bacağın diğer kısımlarından ayırt edilemez. Derinin daha fazla katılaşmasıyla büyük deri katlantıları oluşur.

LENFÖDEMDE TEDAVİ SEÇENEKLERİ
Günümüzde lenfödemi tamamen tedavi eden bir yöntem bulunmamaktadır. Ancak bazı tedavilerle lenfödemin ilerlemesi durdurulabilir veya geciktirilebilir. İleri evredeki lenfödemlerde nadiren ameliyat yapılabilir. Ancak ameliyat yapılsa bile diğer ilaç ve fizik tedavi yöntemlerinin mutlaka uygulanmağa devam edilmesi gerekir. Ameliyat, hafif ve orta derecede belirtileri olan lenfödemlerde uygulanan bir yöntem değildir.

Ameliyat dışı tedaviler daha az komplikasyona neden olur ve belirtilerde daha fazla iyileşme sağlar. Enfeksiyonlar, lenfödemin belirtilerini ağırlaştırabildiği için sık enfeksiyon gelişen hastalarda riski azaltmak amacıyla antibiyotikler kullanılabilir. Ayrca, dokularda aşırı biriken proteinin uzaklaştırılmasına yardımcı olarak ödemin çözülmesini kolaylaştıran çeşitli ilaçlar kullanılabilir.

Lenfödem tedavisinde en çok kabul gören yöntem kompleks fizik tedavidir (KFT). Bu tedavi 4 bileşenden oluşur. KFT’nin ilk bileşeni el masajı ile lenf sıvısının dokulardan uzaklaştırılmasıdır (manuel lenfatik drenaj=MLD). Lenf akımını sağlamak için her gün el ile nazik masajlar ve ya fizyoterapi yapılır. KFT’nin ikinci bileşeni kompresyon (dışarıdan basınç) tedavisidir ve her bir MLD seansından sonra kol veya bacağın sıkıca sarılmasıyla lenf sıvısının dokuda yeniden birikmesini önler. Ödemde en fazla gerileme sağlandıktan sonra (bazen 1 ay süreyle her gün MLD uygulayarak) kol ve bacağa tam uyan özel bir basınçlı sargı veya varis çorabı uygulanır. KFT’nin son iki bileşeni ise titiz bir cilt bakımı ve eksersizlerdir. Günlük eksersizlerin amacı kas tonusunu iyileştirmek ve lenf akımına yardımcı olmaktır. Eksersizler sırasında basınçlı sargı veya varis çorabı uygulanmalıdır.

PNÖMATİK KOMPRESYONUN LENFÖDEM TEDAVİSİNDEKİ YERİ
Kol veya bacağın etrafını saran hava yastıklarının bir pompa aracılığıyla şişirilerek uygulanan pnömatik kompresyon tedavisinde, biriken lenf sıvısını, dışarıdan basınç uygulamak suretiyle dokulardan uzaklaştırıp dolaşıma katmak amaçlanmaktadır.
İki çeşit pnömatik kompresyon cihazı vardır: 1.Segmental (sequential=ardışık, çok-odacıklı) olan türünde kol ve bacağın çeşitli bölgelerine sarılan hava yastıkları en uçtakinden en merkezde olana doğru sırasyla şişirilir. Gelişmiş modellerde odacıklardaki basınç farklı düzeylerdedir (en uçtakinde en fazla). 2.Segmental olmayan (tek-odacıklı) türünde ise kol veya bacağı boyunca saran tek parça bir hava yastığı vardır ve şişirildiğinde bütün bölgelere basınç uygular. Segmental olanı daha etkilidir.

Ev tipi pnömatik kompresyon cihazı
Cihaz ve uygulama şekli


Bazı pompalarda ise hava yerine civa kullanılmaktadır ve uygulanan basınçta uçtan merkeze doğru daha tedrici bir azalma sağlanmaktadır. Ancak bu tür kompresyon cihazları çok pahalıdır ve fazla yaygın değildir.
Pnömatik kompresyon tedavisinin bazı komplikasyonları vardır: kasık bölgesinde lenfödeme yol açabilir, karşı bacakta lenfödeme yol açabilir, lenfatik sıvının hava yastıklarının kaplamadığı alanlara kaçmasına neden olabilir, ezilmelere ve ağrıya neden olabilir.
Pnömatik kompresyon tedavisinin tek başına uygulanmayıp diğer yöntemlerle birlikte uygulanması önerilmektedir. Bu yöntemin uygulanmaması gereken bazı durumlar vardır: iki taraflı mastektomi, primer lenfödem, kasıkta lenfödem olması vs. Lenfödemin derecesi ilerledikçe pnömatik kompresyon tedavisine yanıt azalmaktadır.

Muayehane tipi pnömatik kompresyon cihazı
Cihaz ve uygulama şekli

LENFÖDEM TANISI
Hastaların yaklaşık %90’ında belirtiler ve muayene bulgularıyla tanı konulur. Geri kalan %10’unda ise belirtiler lenfödeme özel değildir ve tanıyı zorlaştırır. Gerekli hallerde tomografi veya MR ile lenf bezleri, ödem veya fibrozis görüntülenebilir. Normal işlev gören lenf damarlarına zarar verebilmesi riski nedeniyle günümüzde lenf damarlarının anjiografisi yapılmamaktadır. Pahalı bir yöntem olmakla birlikte lenfödem tanısında en güvenle kullanılan ve en çok kabul gören yöntem lenf sintigrafisidir.

LENFÖDEMİN GÖRÜLME SIKLIĞI
Bütün dünyada 500 milyon lenfödem hastası olduğu tahmin edilmektedir. Primer lenfödem 6000’de bir görülür ve kadınlarda erkeklerden daha sıktır.

LENFÖDEM BELİRTİLERİ NE ZAMAN ORTAYA ÇIKAR?
Hastaların çoğunda lenfödem sinsice başlar ve ilerler fakat aniden de belirtiler ortaya çıkabilir. Bir çok hasta başlangıçta hiç şişlik olmadığını veya az bir şişlik bulunduğunu ancak ayak burkulması, hafif bir enfeksiyon veya sinek ısırması gibi travmalardan sonra şişliğin hızla ilerlediğini iade etmektedir. Primer lenfödemde belirtiler doğumdan itibaren var olabileceği gibi (doğumsal lenfödem), ergenlik döneminde veya yetişkin çağda da ortaya çıkabilir.

LENFÖDEM KOMPLİKASYONLARI
Lenf sıvısı dokulardan normal olarak uzaklaştırılamadığı için, hafif bir travma veya kaşınma sonucu deride oluşan sıyrıklardan deriye veya derialtı dokuya geçiş yolu bulan bakterilerin bir enfeksiyona yol açma olasılığı artar. Enfeksiyon, selülit adı verilen bir tabloya neden olur. Ne yazık ki her bir enfeksiyon atağı lenf damarlarında daha fazla hasara neden olur. Enfeksiyondan kaçınmak bu yüzden önemlidir. Çok nadiren, lenfödemin başlangıcında uzun yıllar sonra lenf damarlarından kaynaklanan bir kanser ortaya çıkabilir. Kozmetik problemler bazı hastalarda psikolojik sorunlara yol açabilir.

KİMLER LENFÖDEM RİSKİ TAŞIRLAR?
Jinekolojik, melanom, prostat veya böbrek kanseri nedeniyle kasıklarındaki lenf bezleri ameliyatla çıkarılmış ve sıklıkla radyasyon tedavisi uygulanmış olan hastalarda bacaklarda; mastektomi (memenin çıkarılması) ameliyatına ek olarak koltuk altı lenf bezleri çıkarılmış ve genellikle radyasyon tedavisi uygulanmış olan hastalarda kollarda ameliyattan hemen sonra, birkaç ay sonra, birkaç yıl sonra veya yirmi yıl sonra lenfödem ortaya çıkabilir. Uygun bir eğitim ve bakımla lenfödem gelişmesi önlenebilir veya ortaya çıkması halinde kontrol altında tutulabilir.

LENFÖDEM GELİŞMESİNİ VEYA OLUŞMUŞ LENFÖDEMİN İLERLEMESİNİ ÖNLEYİCİ TEDBİRLER NELERDİR?
A. Bacaklar İçin:
1. Ayaktaki, ayak bileğindeki, bacaktaki, karındaki veya cinsel bölgedeki en küçük bir şişlik artışını kesinlikle hafife almayın ve doktorunuza danışın
2. Risk altındaki bacağınızı tertemiz tutun. Banyodan sonra nazikçe fakat tamamen kurulayın. Ayak parmaklarının arasını veya deri katlantı bölgelerini ıslak bırakmayın.
3. İlgili bacakta deriyi tahriş edici hareketlerden kaçının.
4. Sıkı lastikli çorap veya çamaşır giymeyin.
5. Banyo yaparken aşırı ısı değişikliklerinden kaçının ve saunadan uzak durun.
6. Bacaklarınızı güneşten koruyun.
7. Herhangi bir travmadan kaçının (yaralanma, berelenme, kesikler, güneş yanığı ve diğer yanıklar, spor yaralanmaları, sinek ve böcek ısırmaları, kedi tırmalaması).
8. Ayak tırnaklarınızı keserken şeytan tırnaklarını kesmeyin (pedikürcünüzü uyarın).
9. Eksersiz önemlidir ancak riskli bacağınızı aşırı yormayın. Ağrımağa başlarsa uzatın ve yukarı kaldırın. Önerilen eksersizler: yürümek, yüzmek, hafif aerobik, bisiklet sürmek ve yoga.
10. Hava yolculuğunda, lenfödemli ve riskli hastalar varis çorabı giymelidir. Uzun uçuşlarda ilave bandajlara gerek olabilir. Uçağın içinde zaman zaman kalkıp dolaşın.
11. Bacak tüylerini elektrikli traş makinesi ile alın. Traş makinesinin kesici başlığını körelmeden değiştirin.
12. Lenfödemli hastalar yürüyüş sırasında, bacaklarına tam uyan varis çorabı veya elastik bandaj uygulamalıdırlar. Çorap çok gevşemişse muhtemelen ya bacak çevresi küçülmüştür yada çorap yırtılmıştır.
13. Bacağınızda bir kızarıklık, kabarcık veya ısı artışı dikkatinizi çekerse doktora başvurun. İlgili bacakta bir enfeksiyon veya iltihabi bir durum lenfödemin başlangıcı veya kötüleşmesi olabilir.
14. Dengeli az tuzlu ve liflerden zengin bir diyetle ideal kilonuzu koruyun. Sigara ve alkolden uzak durun. Diyetle daha az protein almak ödemi azaltmadığı gibi durumu daha da kötüleştirebilir. Diyetinizde kolayca sindirilebilir protein içeren gıdalar olmalıdır (tavuk ve balık eti gibi).
15. Daima kapalı ayakkabılar giyin (ayağa iyi oturan botlar önerilir). Sandalet giymeyin. Yüzdükten sonra ayaklarınızı kurulayın.
16. Mantar, tırnak batması veya bası noktaları açısından yılda bir kez dermatoloji uzmanıyla görüşün.
17. Her zaman temiz çoraplar giyin.
18. Ayaklarınız terliyorsa pudra kullanın.
B. Kollar İçin:
1. Koldaki, eldeki, boyundaki ve göğüs duvarındaki en ufak bir şişlik artışını hafife almayın ve doktora başvurun.
2. Lenfödemli kolunuza iğne yapılmasına ve kan alınmasına kesinlikle izin vermeyin. Gerekirse “lenfödem uyarı bileziği” takın.
3. Tansiyonunuzu sağlam kolunuzdan ölçtürün.
4. İlgili kolunuzu tertemiz tutun. Banyodan sonra nazikçe fakat tamamen kurulayın.
5. Deride tahriş oluşturacak hareketlerden kaçının.
6. İlgili kolunuzla ağır yük kaldırmayın veya taşımayın. Omuzdan askılı ağır çantalar taşımayın.
7. Etkilenen kol ve parmaklar sıkı yüzük ve bilezik veya elastik bantlar geçirmeyin.
8. Banyoda veya bulaşık yıkarken aşırı ısı değişikliklerinden kaçının. Saunadan ve güneşten uzak durun.
9. Herhangi bir travmadan kaçının (yaralanma, berelenme, kesikler, güneş yanığı ve diğer yanıklar, spor yaralanmaları, sinek ve böcek ısırmaları, kedi tırmalaması).
10. Ev veya bahçe işi yaparken eldiven kullanın.
11. Tırnaklarınızı keserken şeytan tırnaklarını kesmeyin (manikürcünüzü uyarın).
12. Eksersiz önemlidir ancak riskli kolunuzu aşırı yormayın. Ağrımağa başlarsa uzatın ve yukarı kaldırın. Önerilen eksersizler: yürümek, yüzmek, hafif aerobik, bisiklet sürmek ve yoga. 8 kg’dan fazla ağırlık kaldırmayın.
13. Hava yolculuğunda, lenfödemli ve riskli hastalar varis çorabı giymelidir. Uzun uçuşlarda ilave bandajlara gerek olabilir. Uçağın içinde zaman zaman kalkıp dolaşın.
14. İstenmeyen tüyleri elektrikli traş makinesi ile alın. Traş makinesinin kesici başlığını körelmeden değiştirin.
15. Mastektomi yapılmışsa meme protezlerinin hafif olanlarını kullanın. Sıkı ve askılı sütyen giymeyin.
16. Kolunuzda bir kızarıklık, kabarcık veya ısı artışı dikkatinizi çekerse doktora başvurun. İlgili bacakta bir enfeksiyon veya iltihabi bir durum lenfödemin başlangıcı veya kötüleşmesi olabilir.
17. Dengeli az tuzlu ve liflerden zengin bir diyetle ideal kilonuzu koruyun. Sigara ve alkolden uzak durun. Diyetle daha az protein almak ödemi azaltmadığı gibi durumu daha da kötüleştirebilir. Diyetinizde kolayca sindirilebilir protein içeren gıdalar olmalıdır (tavuk ve balık eti gibi).