LENFODEM
Lenfodem
Nedir?
Nasıl
Oluşur?
Belirtileri
Tanı
Yöntemleri
Tedavi
Seçenekleri
Kimler
Risk Altındadır?
Lenfodemin
Komplikasyonları
Önleyici
Tedbirler Nelerdir?
Aralıklı
Basınç Uygulamasının Önemi
Lenfödem, lenfatik (akkan) sistemdeki
bozukluktan dolayı dokulardaki lenf sıvısının boşaltılamaması
sonucu dokularda birikmesi nedeniyle, ilgili vücut bölgesinin
(genellikle bacaklar ve kollar) şişmesidir. İki çeşit
lenfödem vardır. Primer (birincil) lenfödem lenf sisteminin
genetik olarak bozuk olmasından kaynakalanır (lenf damarları
doğuştan az gelişmiştir veya hiç yoktur). Sekonder (ikincil)
lenfödem ise lenf sisteminin cerrahi, radyasyon tedavisi,
felç, enfeksiyon ve çeşitli iltihabi durumlar veya diğer
bazı sebeplerle hasarlanmasından veya kesintiye uğramasından
kaynaklanır. Parazitlerin neden olduğu filariazis ve meme
kanserinin tedavisinde uygulanan ameliyat ve radyasyon
tedavisi sonucu gelişen lenfödemler sekonder lenfödeme
örnektir.
LENFATİK SİSTEMİN İŞLEVİ
Lenfatik sistem, dolaşım sisteminin iki ana bileşeni olan
atardamar ve toplardamar sisteminden farklı olarak dokulardaki
lenf sıvısını taşır. Lenf sıvısının 4 bileşeni vardır:
protein, su, ölü hücreler ve toksinler, ve bazı yağlar.
Kanda bulunana protein miktarının yaklaşık yarısı ve kan
akımından sızan 1-2 litre su lenfatik sistem vasıtasıyla
kan dolaşımına geri döndürülür. Lenfatik sistem bu sıvıyı
yeniden kan dolaşımına taşıyamazsa sıvı dokularda (örneğin
bacaklarda ve kollarda) birikir ve bu da şişkinliğe neden
olur. Vücudun çeşitli bölgelerinde (örneğin kasıklarda
ve koltuk altlarında), lenf sıvısının akım yolu üzerinde
bulunan lenf bezleri bir filtre görevi yaparak lenf sıvısının
kana karışmasından önce ölü hücreleri, kanser hücrelerini,
bakterileri ve toksinleri süzer ve temizler.
LENFÖDEM NASIL OLUŞUR?
Lenfatik sistem, doğuştan anormal olarak gelişmişse veya
sonradan hasarlanırsa ve kesintiye uğrarsa proteinden
zengin sıvı dokularda birikerek uzun süreli şişliğe neden
olur. Bu da ilgili vücut bölgesinde damar büyüklüğü ve
miktarında artışa ve dolayısıyla kan akımında artışa neden
olur. Bölgede biriken proteinden zengin sıvı, artmış kan
akımından kaynaklanan ısı artışı ile birlikte bakterilerin
üremesine bir ortam oluşturarak ciddi bir problem olan
enfeksiyona zemin hazırlar. Bu enfeksiyonlar da lenfatik
sisteme ilave bir yük oluştururarak durumu daha da kötüleştirir.
LENFÖDEMİN BELİRTİLERİ
Lenfödemin en sık karşılaşılan belirtisi tutulan bölgede
gerginlik ve şişliktir. Bu bulgular genellikle taraflıdır
ve asimetriktir. Diğer bir belirti ise eklemlerde hareket
kısıtlılığı ve ağrıdır; bazen yanlışlıkla artrit (eklem
iltihabı) tanısı konulur.
Lenfödemin belirtileri 3
evre halinde tedricen ilerler. Evre 1 geriye dönebilir
lenfödemdir. Bu evrede şişmiş olan kol veya bacak basitçe
yukarı kaldırmakla bir süre sonra genellikle ödem ortadan
kalkar. Ayrıca deri üzerine bastırmakla çukur oluşur.
Evre 2 kendiliğinden geri dönemeyen lenfödemdir. Bu evrede
deride fibröz dokuda artış ve ilerleyici katılaşma vardır.
Sık enfeksiyonlar ve şişlikte artma olabilir. Üzerine
bastırıldığında deride çukur oluşmaz. Bu evrede ilgili
uzvun basitçe yukarı kaldırılmasıyla ödem gerilemez. Evre
3 elefantiazis (fil hastalığı) olarak adlandırılır. Bu
son evrede kol veya bacak bir sütun halini alır ve örneğin
diz eklemi bacağın diğer kısımlarından ayırt edilemez.
Derinin daha fazla katılaşmasıyla büyük deri katlantıları
oluşur.
LENFÖDEMDE TEDAVİ
SEÇENEKLERİ
Günümüzde lenfödemi tamamen tedavi eden bir yöntem bulunmamaktadır.
Ancak bazı tedavilerle lenfödemin ilerlemesi durdurulabilir
veya geciktirilebilir. İleri evredeki lenfödemlerde nadiren
ameliyat yapılabilir. Ancak ameliyat yapılsa bile diğer
ilaç ve fizik tedavi yöntemlerinin mutlaka uygulanmağa
devam edilmesi gerekir. Ameliyat, hafif ve orta derecede
belirtileri olan lenfödemlerde uygulanan bir yöntem değildir.
Ameliyat dışı tedaviler
daha az komplikasyona neden olur ve belirtilerde daha
fazla iyileşme sağlar. Enfeksiyonlar, lenfödemin belirtilerini
ağırlaştırabildiği için sık enfeksiyon gelişen hastalarda
riski azaltmak amacıyla antibiyotikler kullanılabilir.
Ayrca, dokularda aşırı biriken proteinin uzaklaştırılmasına
yardımcı olarak ödemin çözülmesini kolaylaştıran çeşitli
ilaçlar kullanılabilir.
Lenfödem tedavisinde en
çok kabul gören yöntem kompleks fizik tedavidir (KFT).
Bu tedavi 4 bileşenden oluşur. KFT’nin ilk bileşeni el
masajı ile lenf sıvısının dokulardan uzaklaştırılmasıdır
(manuel lenfatik drenaj=MLD). Lenf akımını sağlamak için
her gün el ile nazik masajlar ve ya fizyoterapi yapılır.
KFT’nin ikinci bileşeni kompresyon (dışarıdan basınç)
tedavisidir ve her bir MLD seansından sonra kol veya bacağın
sıkıca sarılmasıyla lenf sıvısının dokuda yeniden birikmesini
önler. Ödemde en fazla gerileme sağlandıktan sonra (bazen
1 ay süreyle her gün MLD uygulayarak) kol ve bacağa tam
uyan özel bir basınçlı sargı veya varis çorabı uygulanır.
KFT’nin son iki bileşeni ise titiz bir cilt bakımı ve
eksersizlerdir. Günlük eksersizlerin amacı kas tonusunu
iyileştirmek ve lenf akımına yardımcı olmaktır. Eksersizler
sırasında basınçlı sargı veya varis çorabı uygulanmalıdır.
PNÖMATİK KOMPRESYONUN
LENFÖDEM TEDAVİSİNDEKİ YERİ
Kol veya bacağın etrafını saran hava yastıklarının bir
pompa aracılığıyla şişirilerek uygulanan pnömatik kompresyon
tedavisinde, biriken lenf sıvısını, dışarıdan basınç uygulamak
suretiyle dokulardan uzaklaştırıp dolaşıma katmak amaçlanmaktadır.
İki çeşit pnömatik kompresyon cihazı vardır: 1.Segmental
(sequential=ardışık, çok-odacıklı) olan türünde kol ve
bacağın çeşitli bölgelerine sarılan hava yastıkları en
uçtakinden en merkezde olana doğru sırasyla şişirilir.
Gelişmiş modellerde odacıklardaki basınç farklı düzeylerdedir
(en uçtakinde en fazla). 2.Segmental olmayan (tek-odacıklı)
türünde ise kol veya bacağı boyunca saran tek parça bir
hava yastığı vardır ve şişirildiğinde bütün bölgelere
basınç uygular. Segmental olanı daha etkilidir.
|
|
Ev tipi
pnömatik kompresyon cihazı |
Cihaz ve
uygulama şekli |
Bazı pompalarda ise hava yerine civa kullanılmaktadır
ve uygulanan basınçta uçtan merkeze doğru daha tedrici
bir azalma sağlanmaktadır. Ancak bu tür kompresyon cihazları
çok pahalıdır ve fazla yaygın değildir.
Pnömatik kompresyon tedavisinin bazı komplikasyonları
vardır: kasık bölgesinde lenfödeme yol açabilir, karşı
bacakta lenfödeme yol açabilir, lenfatik sıvının hava
yastıklarının kaplamadığı alanlara kaçmasına neden olabilir,
ezilmelere ve ağrıya neden olabilir.
Pnömatik kompresyon tedavisinin tek başına uygulanmayıp
diğer yöntemlerle birlikte uygulanması önerilmektedir.
Bu yöntemin uygulanmaması gereken bazı durumlar vardır:
iki taraflı mastektomi, primer lenfödem, kasıkta lenfödem
olması vs. Lenfödemin derecesi ilerledikçe pnömatik kompresyon
tedavisine yanıt azalmaktadır.
|
|
Muayehane
tipi pnömatik kompresyon cihazı |
Cihaz ve
uygulama şekli |
LENFÖDEM TANISI
Hastaların yaklaşık %90’ında belirtiler ve muayene bulgularıyla
tanı konulur. Geri kalan %10’unda ise belirtiler lenfödeme
özel değildir ve tanıyı zorlaştırır. Gerekli hallerde
tomografi veya MR ile lenf bezleri, ödem veya fibrozis
görüntülenebilir. Normal işlev gören lenf damarlarına
zarar verebilmesi riski nedeniyle günümüzde lenf damarlarının
anjiografisi yapılmamaktadır. Pahalı bir yöntem olmakla
birlikte lenfödem tanısında en güvenle kullanılan ve en
çok kabul gören yöntem lenf sintigrafisidir.
LENFÖDEMİN GÖRÜLME
SIKLIĞI
Bütün dünyada 500 milyon lenfödem hastası olduğu tahmin
edilmektedir. Primer lenfödem 6000’de bir görülür ve kadınlarda
erkeklerden daha sıktır.
LENFÖDEM BELİRTİLERİ
NE ZAMAN ORTAYA ÇIKAR?
Hastaların çoğunda lenfödem sinsice başlar ve ilerler
fakat aniden de belirtiler ortaya çıkabilir. Bir çok hasta
başlangıçta hiç şişlik olmadığını veya az bir şişlik bulunduğunu
ancak ayak burkulması, hafif bir enfeksiyon veya sinek
ısırması gibi travmalardan sonra şişliğin hızla ilerlediğini
iade etmektedir. Primer lenfödemde belirtiler doğumdan
itibaren var olabileceği gibi (doğumsal lenfödem), ergenlik
döneminde veya yetişkin çağda da ortaya çıkabilir.
LENFÖDEM KOMPLİKASYONLARI
Lenf sıvısı dokulardan normal olarak uzaklaştırılamadığı
için, hafif bir travma veya kaşınma sonucu deride oluşan
sıyrıklardan deriye veya derialtı dokuya geçiş yolu bulan
bakterilerin bir enfeksiyona yol açma olasılığı artar.
Enfeksiyon, selülit adı verilen bir tabloya neden olur.
Ne yazık ki her bir enfeksiyon atağı lenf damarlarında
daha fazla hasara neden olur. Enfeksiyondan kaçınmak bu
yüzden önemlidir. Çok nadiren, lenfödemin başlangıcında
uzun yıllar sonra lenf damarlarından kaynaklanan bir kanser
ortaya çıkabilir. Kozmetik problemler bazı hastalarda
psikolojik sorunlara yol açabilir.
KİMLER LENFÖDEM
RİSKİ TAŞIRLAR?
Jinekolojik, melanom, prostat veya böbrek kanseri nedeniyle
kasıklarındaki lenf bezleri ameliyatla çıkarılmış ve sıklıkla
radyasyon tedavisi uygulanmış olan hastalarda bacaklarda;
mastektomi (memenin çıkarılması) ameliyatına ek olarak
koltuk altı lenf bezleri çıkarılmış ve genellikle radyasyon
tedavisi uygulanmış olan hastalarda kollarda ameliyattan
hemen sonra, birkaç ay sonra, birkaç yıl sonra veya yirmi
yıl sonra lenfödem ortaya çıkabilir. Uygun bir eğitim
ve bakımla lenfödem gelişmesi önlenebilir veya ortaya
çıkması halinde kontrol altında tutulabilir.
LENFÖDEM GELİŞMESİNİ
VEYA OLUŞMUŞ LENFÖDEMİN İLERLEMESİNİ ÖNLEYİCİ TEDBİRLER
NELERDİR?
A. Bacaklar İçin:
1. Ayaktaki, ayak bileğindeki, bacaktaki, karındaki veya
cinsel bölgedeki en küçük bir şişlik artışını kesinlikle
hafife almayın ve doktorunuza danışın
2. Risk altındaki bacağınızı tertemiz tutun. Banyodan
sonra nazikçe fakat tamamen kurulayın. Ayak parmaklarının
arasını veya deri katlantı bölgelerini ıslak bırakmayın.
3. İlgili bacakta deriyi tahriş edici hareketlerden kaçının.
4. Sıkı lastikli çorap veya çamaşır giymeyin.
5. Banyo yaparken aşırı ısı değişikliklerinden kaçının
ve saunadan uzak durun.
6. Bacaklarınızı güneşten koruyun.
7. Herhangi bir travmadan kaçının (yaralanma, berelenme,
kesikler, güneş yanığı ve diğer yanıklar, spor yaralanmaları,
sinek ve böcek ısırmaları, kedi tırmalaması).
8. Ayak tırnaklarınızı keserken şeytan tırnaklarını kesmeyin
(pedikürcünüzü uyarın).
9. Eksersiz önemlidir ancak riskli bacağınızı aşırı yormayın.
Ağrımağa başlarsa uzatın ve yukarı kaldırın. Önerilen
eksersizler: yürümek, yüzmek, hafif aerobik, bisiklet
sürmek ve yoga.
10. Hava yolculuğunda, lenfödemli ve riskli hastalar varis
çorabı giymelidir. Uzun uçuşlarda ilave bandajlara gerek
olabilir. Uçağın içinde zaman zaman kalkıp dolaşın.
11. Bacak tüylerini elektrikli traş makinesi ile alın.
Traş makinesinin kesici başlığını körelmeden değiştirin.
12. Lenfödemli hastalar yürüyüş sırasında, bacaklarına
tam uyan varis çorabı veya elastik bandaj uygulamalıdırlar.
Çorap çok gevşemişse muhtemelen ya bacak çevresi küçülmüştür
yada çorap yırtılmıştır.
13. Bacağınızda bir kızarıklık, kabarcık veya ısı artışı
dikkatinizi çekerse doktora başvurun. İlgili bacakta bir
enfeksiyon veya iltihabi bir durum lenfödemin başlangıcı
veya kötüleşmesi olabilir.
14. Dengeli az tuzlu ve liflerden zengin bir diyetle ideal
kilonuzu koruyun. Sigara ve alkolden uzak durun. Diyetle
daha az protein almak ödemi azaltmadığı gibi durumu daha
da kötüleştirebilir. Diyetinizde kolayca sindirilebilir
protein içeren gıdalar olmalıdır (tavuk ve balık eti gibi).
15. Daima kapalı ayakkabılar giyin (ayağa iyi oturan botlar
önerilir). Sandalet giymeyin. Yüzdükten sonra ayaklarınızı
kurulayın.
16. Mantar, tırnak batması veya bası noktaları açısından
yılda bir kez dermatoloji uzmanıyla görüşün.
17. Her zaman temiz çoraplar giyin.
18. Ayaklarınız terliyorsa pudra kullanın.
B. Kollar İçin:
1. Koldaki, eldeki, boyundaki ve göğüs duvarındaki en
ufak bir şişlik artışını hafife almayın ve doktora başvurun.
2. Lenfödemli kolunuza iğne yapılmasına ve kan alınmasına
kesinlikle izin vermeyin. Gerekirse “lenfödem uyarı bileziği”
takın.
3. Tansiyonunuzu sağlam kolunuzdan ölçtürün.
4. İlgili kolunuzu tertemiz tutun. Banyodan sonra nazikçe
fakat tamamen kurulayın.
5. Deride tahriş oluşturacak hareketlerden kaçının.
6. İlgili kolunuzla ağır yük kaldırmayın veya taşımayın.
Omuzdan askılı ağır çantalar taşımayın.
7. Etkilenen kol ve parmaklar sıkı yüzük ve bilezik veya
elastik bantlar geçirmeyin.
8. Banyoda veya bulaşık yıkarken aşırı ısı değişikliklerinden
kaçının. Saunadan ve güneşten uzak durun.
9. Herhangi bir travmadan kaçının (yaralanma, berelenme,
kesikler, güneş yanığı ve diğer yanıklar, spor yaralanmaları,
sinek ve böcek ısırmaları, kedi tırmalaması).
10. Ev veya bahçe işi yaparken eldiven kullanın.
11. Tırnaklarınızı keserken şeytan tırnaklarını kesmeyin
(manikürcünüzü uyarın).
12. Eksersiz önemlidir ancak riskli kolunuzu aşırı yormayın.
Ağrımağa başlarsa uzatın ve yukarı kaldırın. Önerilen
eksersizler: yürümek, yüzmek, hafif aerobik, bisiklet
sürmek ve yoga. 8 kg’dan fazla ağırlık kaldırmayın.
13. Hava yolculuğunda, lenfödemli ve riskli hastalar varis
çorabı giymelidir. Uzun uçuşlarda ilave bandajlara gerek
olabilir. Uçağın içinde zaman zaman kalkıp dolaşın.
14. İstenmeyen tüyleri elektrikli traş makinesi ile alın.
Traş makinesinin kesici başlığını körelmeden değiştirin.
15. Mastektomi yapılmışsa meme protezlerinin hafif olanlarını
kullanın. Sıkı ve askılı sütyen giymeyin.
16. Kolunuzda bir kızarıklık, kabarcık veya ısı artışı
dikkatinizi çekerse doktora başvurun. İlgili bacakta bir
enfeksiyon veya iltihabi bir durum lenfödemin başlangıcı
veya kötüleşmesi olabilir.
17. Dengeli az tuzlu ve liflerden zengin bir diyetle ideal
kilonuzu koruyun. Sigara ve alkolden uzak durun. Diyetle
daha az protein almak ödemi azaltmadığı gibi durumu daha
da kötüleştirebilir. Diyetinizde kolayca sindirilebilir
protein içeren gıdalar olmalıdır (tavuk ve balık eti gibi).